Moksza-dharma-parwan 187

Rzecze Judhiszthira:
Powiedz mi, dziadku, cóż to jest i skąd pochodzi
tak zwane wyższe „ja” człowieka{1}?
Skąd wziął się cały ten świat
wraz ze stworzeniami ruchomymi i nieruchomymi?
I dokąd odchodzi on w czasie pralaji –
to także racz mi tu powiedzieć. [1]

Rzecze Bhiszma:
Powiem ci, mój drogi o wyższym „ja”, o które mnie zapytałeś
i które bardzo pomaga człowiekowi w osiągnięciu szczęścia.
Co się tyczy stworzenia i rozpuszczenia [świata],
to objaśnili to już [wcześniej] Nauczyciele. [2]

To poznawszy łatwo osiąga człowiek
szczęście i dobrobyt w świecie,
może też codziennie cieszyć się owocami [swej pracy].
Wiedza ta jest dobrem wszystkich istot. [3]

Ziemia, powietrze, przestrzeń, woda i ogień
są to tak zwane wielkie elementy.
Z nich powstają wszystkie istoty
i w nich znikają{2}. [4]

Owe wielkie elementy, będące składnikami ciał,
stale powracają do tego, z czego zostały stworzone,
tak jak [stworzone przez wiatr] fale oceanu,
które znikają, gdy wiatr ucicha. [5]

Tak jak żółw wyciąga swe członki spod skorupy
i znowu je chowa,
tak też Pan Stworzenia stwarza wszystkie istoty,
a potem zabiera je do Siebie. [6]

Stwórca uczynił wszystkie istoty
z tych pięciu wielkich elementów.
Lecz żywi [tego nie dostrzegają],
a widzą tylko różnorodność stworzeń. [7]

Dźwięk, narząd słuchu i wszystkie otwory ciała,
to trójka zrodzona z łona przestrzeni.
Z powietrza zaś zrodzone zostały
skóra, dotyk{3}, działanie oraz mowa jako czwarta. [8]

Barwokształty, narząd wzroku i trawienie pokarmów
nazywa się potrójnym ogniem.
Smak, wilgoć i język, jako narząd smaku,
nazywa się trzema cechami [elementu] wody. [9]

Zapach, nos jako narząd węchu i ciało
to trzy cechy [elementu] ziemi.
Wielkich elementów jest tylko pięć,
a umysł nazywany jest szóstym. [10]

Narządy zmysłowe oraz umysł
są tego żywego stworzenia [narządami] poznania, o Bharato!
Siódmą jest buddhi (intuicja),
a ósmy to Znawca Pola. [11]

Oko służy tylko do patrzenia;
umysł [sieje] wątpliwości;
buddhi [daje] pewność,
a Znawca Pola trwa jako świadek. [12]

Ten Świadek, Znawca Pola, widzi wszystko,
co jest nad powierzchnią stóp, co jest w pobliżu i co jest wysoko.
Wiedz też, że przenika on to wszystko od wewnątrz. [13]

Narządy zmysłowe człowieka powinny zostać tutaj
(w tym życiu, na tym świecie) dokładnie poznane.
Wiedz też, że tamas, radźas i sattwa
są [własnościami], tkwiącymi w istotach [żywych]. [14]

Te rzeczy poznawszy, człowiek dzięki buddhi (intuicji)
poznaje przychodzenie i odchodzenie istot [żywych]
i powoli i niepostrzeżenie osiąga spokój najwyższy. [15]

Aktywnością gun kieruje buddhi.
[W tym aspekcie] buddhi to narządy zmysłów
wraz z umysłem jako szóstym oraz [wszystkie] stworzenia (istoty).
Gdy znika buddhi, skąd miałyby się wziąć guny{4}? [16]

Cały ten świat istot nieruchomych i ruchomych
tą tylko buddhi jest przeniknięty.
W niej się rozpuszcza, z niej powstaje
i w niej się przejawia. [17]

[Narząd], którym się widzi, to oko;
[narząd], którym się słyszy, nazywany jest uchem,
ten, którym się wącha, zwie się nosem,
smak zaś poznaje się językiem. [18]

Skórą odczuwa się dotyk.
Buddhi często ulega modyfikacjom;
gdy kieruje się ku przedmiotom,
wtedy staje się umysłem (manas). [19]

Podporą dla buddhi jest piątka zmysłów,
z których każdy ujmuje inny przedmiot.
Tymi zmysłami kieruje niewidzialna buddhi. [20]

Mieszkająca w człowieku buddhi
występuje w trzech stanach.
Czasami osiąga ona szczęście,
a czasami jest smutna.
Kiedy indziej znów
ani się nie smuci, ani nie raduje.
W ten sposób w swoich trzech stanach
przebywa ona w ludzkim umyśle{5}. [21-22]

Ta buddhi, mająca naturę stanu [świadomości],
owe swoje trzy stany przekracza i pokonuje,
podobnie jak pan rzek, Ocean,
zalewa i pokonuje wielkie kontynenty. [23]

Buddhi, która przekroczyła trzy stany,
przejawia się w umyśle jako stan czystego istnienia.
Lecz [gdy ten stan] powstaje,
zaraz podąża za nim guna radźas [wymuszając działanie]. [24]

Wtedy [buddhi] oświeca i uruchamia wszystkie zmysły.
Trzy stany to szczęście, czyli sattwa,
smutek, czyli radźas
i zaślepienie, czyli tamas. [25]

Jakiekolwiek stany istnieją na tym świecie,
wszystkie one mieszczą się w tej trójce.
W ten sposób, o Bharato,
powiedziano o aktywności buddhi. [26]

[Człowiek] rozumny powinien panować
nad wszystkimi [swoimi] zmysłami.
Istotom żywym stale towarzyszą guny –
sattwa, radźas i tamas. [27]

U wszystkich istot dostrzega się także, o Bharato,
trzy rodzaje doświadczenia:
sattwiczne, radźasowe i tamasowe. [28]

Przyjemne odczucie daje guna sattwa,
a przykre guna radźas.
Gdy sattwa i radźas połączone są z guną tamas,
wtedy [nie ma doświadczania przyjemności ani przykrości],
a jest tylko bezwład. [29]

Uważa się, że gdy odczuwa się przyjemne doznania w ciele
lub gdy ma się psychiczne poczucie szczęścia{6},
to są to stany sattwiczne. [30]

Natomiast stan, który połączony jest z cierpieniem
i powoduje niezadowolenie,
jest wynikiem działania samej tylko guny radźasu.
Nie należy się go obawiać. [31]

A stan połączony z zaślepieniem,
uniemożliwiający rozpoznawanie,
o którym trudno jest nawet pomyśleć, niepoznawalny,
powinno się uważać za tamasowy. [32]

W jakiś sposób powstają też
dreszcz rozkoszy, przyjemność, szczęście,
zadowolenie i uciszenie świadomości.
Są one cechami sattwicznymi. [33]

Niezadowolenie, ból i żal, smutek, tęsknota i niepokój
uważa się za oznaki guny radźasu.
Mogą one być uzasadnione jakąś przyczyną
lub pojawiać się bez żadnej widocznej przyczyny. [34]

W jakiś sposób pojawiają się też
rozmaite cechy tamasowe, takie jak:
zawiść, zaćmienie umysłu, niedbalstwo,
lenistwo, sen i znużenie. [35]

Człowiek patrzący szeroko, przewidujący,
mający trzeźwy i pewny osąd, i skupiony umysł,
będzie szczęśliwy
zarówno na tym, jak i na tamtym świecie. [36]

[Postaraj się] dostrzec różnicę
pomiędzy tymi dwoma subtelnymi – sattwą i znawcą pola.
Pierwsza wytwarza guny,
drugi zaś nie wytwarza{7}. [37]

Owad [który zapyla figowiec] i figowiec
zawsze są ze sobą połączone,
wiadomo jednak, że są to dwa różne [stworzenia].
Podobnie jest z połączeniem sattwy i znawcy pola. [38]

Będące odrębnymi bytami,
lecz przez przyrodę jak ryby z wodą wieczyście złączone,
tak połączone są ze sobą
sattwa i znawca pola. [39]

Guny nie znają atmana,
On zaś widzi je na wskroś.
On, który widzi guny,
zawsze uważany jest za ich stwórcę. [40]

Najwyższy atman jest jak lampa [wszystko oświetlająca].
Działa on przy pomocy zmysłów, umysłu i buddhi jako siódmej,
które same są nieczujące i nieświadome,
a jego celem jest poznanie. [41]

Albowiem to sattwa stwarza guny,
a znawca pola, atman, tylko się temu przygląda.
Ten związek sattwy i znawcy pola jest wieczny. [42]

Ani sattwa, ani znawca pola nie mają żadnej siedziby.
Sattwa (buddhi) stwarza umysł,
lecz nigdy nie stwarza gun{8}. [43]

Kiedy on ( atman) przy pomocy umysłu
promienie [zmysłów] powściąga należycie,
wtedy jego Istota jaśnieje
niczym lampa, w garnku świecąca. [44]

Kto porzuciwszy zwykłe zajęcia zostałby ascetą,
stale radującym się szczęściem atmana,
ten byłby duszą wszystkich stworzeń
i mógłby cel osiągnąć najwyższy. [45]

Jak ptak wodny, choć pływa po wodzie,
piór swych nie moczy, g
dyż woda do nich nie przylega,
tak żyje pośród świata mędrzec. [46]

Niechaj tedy człowiek w swej [cichej świadomości] buddhi
oddzieli swą własną naturę (istotę) od tego [świata]
i niechaj żyje wolny od zazdrości, smutków i ekscytacji. [47]

Kto urzeczywistnił swą własną naturę,
ten cel osiągnął najwyższy,
ten guny wysnuwa [z siebie] wiecznie.
O tych gunach wiedzieć należy, iż tworzą się tak
jak nić pajęcza przez pająka. [48]

Nie ginie to, co zniszczonym zostaje;
nie widzi się ginięcia.
Do tego stwierdzenia tajemniczego
dochodzi się przez naoczność i dociekanie umysłem. [49]

Tak myślą jedni,
inni zaś sądzą, że ginięcie istnieje.
Niechaj każdy sam wedle swej myśli
obie [ewentualności] rozważy. [50]

Tak tedy trudną tę kwestię, rozpraszającą świadomość
i skłaniającą do rozpaczy powinno się rozwiązać.
A ten, kto pozbył się wątpliwości,
niechaj się nie smuci i żyje szczęśliwie. [51]

[Dzięki tej wiedzy nawet] ludzie nieczyści
osiągają powodzenie i [oczyszczają się] niczym mędrcy,
obmywani przez wezbraną rzekę;
poznaj zatem tę mądrość. [52]

Kto ujrzał drugi brzeg, a nie może doń się dostać, cierpi.
Lecz inaczej jest z Prawdą –
już samo jej ujrzenie darzy szczęściem.
Wiedzą o tym ci, którzy poznali
swą wewnętrzną Jaźń-Jedyność-Mądrość Najwyższą. [53]

Tę [mądrość] poznawszy
i ujrzawszy powstawanie i kres wszelkich istot,
powoli uciszoną (świadomością) buddhi
osiąga człowiek spokój najwyższy. [54]

Kto pojął, czym jest powstawanie, trwanie i ginięcie,
i ujrzał przedwieczne światło, ten się wyzwala,
ten Prawdy znawcą,
skupionym w cichej [pozbawionej fal] świadomości. [55]

I nie jest możliwe jasne widzenie atmana jako oddzielonego
przez ludzi nieprzygotowanych
dopóki zmysły ich, tak trudne do powściągnięcia,
błądzą to tu, to tam, ku rozmaitym kierując się przedmiotom. [56]

To pojąwszy, oby stał się Przebudzonym!
Czyż jest inna oznaka mądrości?
Ludzi, którzy takie poznanie osiągnęli,
uważa się za doskonałych. [57]

I nie przestraszy się nigdy człowiek
wiedzący to, co strach u niewiedzących wzbudza.
I nie ma celu wyższego nad owo poznanie samego siebie.
Z powodu tej właśnie cechy nieustraszoności mówią mędrcy
o nierówności pomiędzy stworzeniami. [58]

Działanie bezinteresowne usuwa [skutki] wcześniej popełnionych czynów.
Ani zatem to, co zostało uczynione w przeszłości,
ani to, co czyni się teraz, nie przynosi przykrych skutków.
Skąd więc bierze się szczęście [wyzwolenia]
u tego, który na tym świecie działa? [59]

Spójrz, jak liczni są na tym świecie ludzie chciwi;
jak się smucą i lamentują!
Spójrz też na tych szczęśliwców beztroskich,
którzy zawsze oba widzą brzegi! [60]