Moksza-dharma-parwan 211

Rzecze Judhiszthira:
Dzięki jakim to praktykom znawca praktyk [wszelkich],
władca Mithili, Dźanaka,
porzuciwszy zwykłe ludzkie przyjemności,
doszedł do [stanu] wyzwolenia? [1]

Rzecze Bhiszma:
O tym, dzięki jakim praktykom
doszedł do stanu najwyższego szczęścia
ów znawca praktyk,
opowiada pradawną opowieść. [2]

Panował niegdyś w królestwie Mithili
król z dynastii Dźanaki o imieniu Dźanadewa,
który wiele rozmyślał nad rytuałami,
odprawianymi dla uczczenia zmarłych. [3]

W swoim pałacu gościł on stale stu nauczycieli,
którzy zapoznawali go z rozmaitymi obcymi
doktrynami moralnymi i filozoficznymi,
które sami wyznawali. [4]

Był ten Dźanadewa wyznawcą doktryny wedyjskiej
i nie podobały mu się poglądy owych heretyckich nauczycieli,
dotyczące natury duszy i życia duszy w światach,
do których odchodzi się po śmierci. [5]

Pewnego dnia, obszedłszy całą ziemię,
przybył do Mithili wielki asceta
o imieniu Pańćaśikha, syn Kapili. [6]

Posiadając należytą wiedzę oraz ugruntowany pogląd
na temat powinności, związanych z sannjasą,
przekroczył on pary przeciwieństw
i wyzbył się wszelkich wątpliwości. [7]

Uważany był on za najwybitniejszego z ryszich,
wolnego od pożądań. Dla wszystkich ludzi
pragnął on wiecznego, niekończącego się szczęścia,
niezmiernie trudnego do osiągnięcia. [8]

On to przybierając postać tego,
którego wyznawcy sankhji nazywają Kapilą,
najwyższym ryszim i pradźapatim,
zadziwił [cały świat]. [9]

Jako najlepszy uczeń Asuriego,
nazywany długowiecznym,
przez tysiąc lat odprawiał on
zbawienną ofiarę pięciu strumieni{1}. [10]

Ten [Pańćaśikha], zbliżywszy się
do zgromadzonych razem uczniów Kapili,
dyskutował z nimi o najwyższej Rzeczywistości,
o nieprzejawionym stanie Puruszy.
Biegły w praktyce pięciu strumieni (pañcasrotas)
oraz pięciu nocy (pañcarātri),
posiadał też wiedzę o pięciu powłokach duszy,
potrafił odprawiać pięć rytuałów dla uczczenia Brahmana
i posiadł pięć zalet (pañcaguṇa);
dlatego nazywany był Pańćaśikhą,
czyli zdobywcą pięciu szczytów. [11]

Asuri, [nauczyciel Pańćaśikhy] miał silne pragnienie
poznania rzeczywistości, praktykował ofiarę somy i ascezę;
dzięki temu poznał różnicę pomiędzy polem i znawcą pola
i dostąpił widzenia bóstwa. [12]

W kręgu ascetów, zwolenników sankhji,
Asuri wygłosił [niegdyś] naukę o jedynym,
niezniszczalnym i niezmiennym Brahmanie,
który przejawia się w licznych postaciach. [13]

Tego to Asuriego uczniem był Pańćasikha,
[o którym mówiono, że] żywił się ludzkim mlekiem.
Była tam też pewna kobieta, braminka o imieniu Kapila,
matka rodziny, żona Asuriego. [14]

Ta kobieta nakarmiła go własną piersią
i uznała za syna;
w ten sposób stał się on synem Kapili
i osiągnął doskonałość buddhi. [15]

O pochodzeniu Pańćaśikhy, o tym, jak został
usynowiony przez Kapilę, żonę Asuriego,
oraz o jego wielkiej wiedzy,
opowiedział mi niegdyś pewien święty. [16]

Pańćaśikha, znający dobrze to, co jest wspólne
i niezmienne w różnych doktrynach etycznych,
przybywszy na dwór króla Dźanadewy, swoimi argumentami
wprawił w zakłopotanie owych stu nauczycieli. [17]

Zachwycony nauką Pańćaśikhy,
Dźanadewa odprawił stu heretyckich
preceptorów i został jego uczniem. [18]

Temu Dźanadewie, zgodnie z wymaganiami dharmy
dobrze przygotowanemu do przyjęcia wtajemniczenia,
i pochylonemu w pokłonie, opowiedział Pańćaśikha
o najwyższym wyzwoleniu, o którym naucza doktryna sankhji. [19]

Opowiedziawszy wprzód o niskiej wartości
wysokiego urodzenia, powiedział też
o bezwartościowości rytuałów,
a potem o marności całego świata. [20]

Powiedział również i o tym,
dlaczego przywiązanie do rytuałów
oraz owoce tychże są niegodne zaufania,
bezużyteczne, niszczące, zmienne i nietrwałe. [21]

Ci, którzy widzą śmierć na własne oczy,
skłonni są twierdzić, że to śmierć jest prawdziwa
i że to, co mówią Pisma [o istnieniu duszy] jest nieprawdą,
choćby nawet zostali w dyskusji [na ten temat] pokonani. [22]

Twierdzą oni również, że wraz ze śmiercią [ciała]
umiera i dusza, oraz, że uciążliwości, starość i choroby
także [przyczyniają się] do śmierci duszy.
I krytykują oni pogląd o istnieniu [wiecznej] duszy
jako niewłaściwy i niższy, wywołany omamieniem. [23]

I powiadają, że gdyby istniało coś,
czego nie spotyka się w świecie,
to byłoby to podobne do twierdzenia,
że król nie starzeje się ani nie umiera. [24]

I pytają dalej: Skoro powstaje wątpliwość,
czy jakaś rzecz istnieje, czy nie istnieje;
i kiedy to, czego istnienie zostało powszechnie uznane,
okazuje oznaki nieistnienia, to na jakiej podstawie opiera się nasza pewność
co do [właściwego] postępowania ludzi w codziennym życiu? [25]

[My uważamy, że] podstawowym źródłem poznania
jest bezpośrednie widzenie; jest ono korzeniem
dla rozumowania i przekazu tradycji. [26]

Poznanie bezpośrednie [naoczność] może być czasem
sprzeczne z przekazem tradycji.
Natomiast rozumowania
w ogóle nie uznajemy za źródło poznania. [27]

Jakikolwiek by się temat poruszało,
rozumowania powinno się w końcu zaprzestać.
Według doktryny tych, którzy nie uznają autorytetu Wed,
nie istnieje dusza, która byłaby inna od ciała.
Istnieje i żyje tylko ciało. [28]

I powiadają dalej, że podobnie jak w [małym] nasionku
[wielkiego drzewa] banjanu ukryte są liście, kwiaty, owoce, korzenie etc.;
jak w trawie i wodzie, którymi żywią się krowy ukryte jest mleko;
jak różne soki, fermentując dają alkohol,
tak też ukryte są w nasieniu ludzkim
umysł, buddhi, ahankara, świadomość i inne cechy,
które z czasem się ujawniają. [I mówią jeszcze], że
podobnie jak kamień słoneczny, wystawiony na słońce wytwarza ogień;
jak metale, rozgrzane, wypijają wodę;
jak kochanek żelaza, magnes przyciąga żelazo,
tak też umysł panuje nad zmysłami. [29]

[My zaś mówimy], że dowodem niezbitym
[na istnienie duszy odrębnej od ciała jest fakt],
że po śmierci pozostaje bezwładne ciało,
że ludzie modlą się w intencji zmarłych
oraz, że po śmierci ustaje działanie{2}. [30]

To, co ma formę materialną nie może być
przyczyną tego, co materialnej formy nie posiada.
Nie ma bowiem identyczności tego,
co materialne z niematerialnym. [31]

Ponowne narodziny (kołowrót wcieleń) jeszcze inni nazywają
niewiedzą [istot] oddanych działaniu;
a przyczyną tego chciwość, brak [należytego] poznania
oraz czyny szkodzące [innym istotom]. [32]

Niewiedzę (avidyā) nazywają oni glebą;
czyny człowieka – ziarnem w tej glebie zasianym;
a żądzę – wilgocią, która sprawia, że nasiona kiełkują i rozwijają się.
W ten sposób objaśniają oni reinkarnację. [33]

Twierdzą też, że kiedy to oddzielone od duszy śmiertelne ciało
zostaje spalone, wtedy inne się z niego ciało wyłania:
a kiedy zostaje ono spalone w ogniu poznania,
wtedy osiąga się wyzwolenie{3}. [34]

Jeśli ten, kto się narodził różni się od tego, kto zmarł
wyglądem, pochodzeniem, czy zachowaniem,
to jakże mógłby być pomiędzy nimi jakiś związek?
Przecież nie istnieje tutaj połączenie. [35]

Gdyby prawdą było, że nie istnieją ponowne narodziny,
to czyż mógłby się ktokolwiek cieszyć dawaniem jałmużny,
wiedzą, czy też mocami, osiągniętymi dzięki ascezie,
skoro inny ktoś wykonywałby pracę, a inny ktoś zbierał jej owoce? [36]

Dalej: gdyby nie było kolejnych wcieleń,
to ktoś mógłby doznawać przykrości [bądź przyjemności]
wskutek czynów, popełnionych wcześniej przez kogoś innego.
Powinno się jednak widzieć jasno, skąd biorą się
[u ludzi] przyjemność i przykrość. [37]

Indywidualna świadomość, która pojawia się w wyniku ponownych narodzin,
jest różna od świadomości, która była obecna w poprzednim wcieleniu.
Jednak sposób, w jaki ta teoria objaśnia pojawienie się tej nowej świadomości,
nie jest logiczny. Ta świadomość była przecież przeciwieństwem
czegoś wiecznego, gdyż trwała tylko do momentu zniszczenia ciała.
Coś, co ma swój kres, nie może być przyczyną kolejnej świadomości,
pojawiającej się po zniknięciu tej pierwszej. Jeśli zaś mielibyśmy uznać,
że prosty fakt zaniku poprzedniej świadomości miałby być
przyczyną powstania następnej świadomości,
wtedy wyglądałoby to tak, jak gdyby z ciała uśmierconego
w wielkim moździerzu mogło powstać kolejne ciało{4}. [38]

Jeśli zaś dla uniknięcia wspomnianych wyżej sprzeczności
zwolennicy tej doktryny chcieliby przyjąć istnienie duszy,
która jest wieczna i jest podmiotem kolejnych świadomości,
wtedy wpadają w następną sprzeczność, gdyż nawet taka trwała substancja,
ale podlegająca starzeniu się i śmierci, sama może z czasem
zostać osłabiona i zniszczona, niczym pałac o osłabionych fundamentach{5}. [39]

Narządy zmysłów, umysł, prana,
krew, mięśnie i kości, kolejno
zanikają i rozpuszczają się
w swoich przyczynach.{6} [40]

[I znowu: jeśli przyjęłoby się istnienie wiecznej i niezmiennej duszy],
wtedy byłyby bezwartościowe wszelkie reguły
dotyczące pomyślności na tym świecie,
teksty, mówiące o prawości i dobroczynności,
prawdziwe słowa Wed i wszelkie teksty
dotyczące praktycznej wiedzy świeckiej. [41]

Takie oto liczne rozważania snuje umysł
i żadnej racji uznać nie podobna;
i nie wiadomo, czy to jest prawdziwe, czy też tamto;
niczego dowieźć nie można! [42]

U ludzi, którzy takie rozmaite rozważania snują,
za tym lub owym gorliwie podążając poglądem,
w końcu, kiedy już któryś za swój uznają,
buddhi zamiera niczym stare drzewo. [43]

W taki oto sposób wszyscy ludzie cierpią, zagubieni
pomiędzy dobrem i złem. Lecz przez Wedy prowadzeni,
niczym słonie, prowadzone przez kornaków,
na właściwą wchodzą drogę. [44]

Wielu ludzi pożądliwych poszukuje przedmiotów,
dających niekończące się szczęście. Ci, popadłszy
w jeszcze większe cierpienia, porzucić muszą
upragnione przedmioty i wstępują w objęcia śmierci. [45]

Tak tedy istocie nietrwałej, [jaką jest człowiek],
cóż po krewnych, cóż po przyjaciołach, cóż po najbliższej rodzinie,
skoro porzuciwszy ich wszystkich w jednej chwili
odchodzi, aby już nigdy nie powrócić? [46]

Ziemia, przestrzeń, woda, ogień i powietrze
zawsze muszą strzec [ludzkiego] ciała.
Wiedząc o tym, jakże można się tym ciałem radować?
Przecież widać gołym okiem, że nie jest bezpieczne
przebywanie w tym zniszczalnym ciele! [47]

Usłyszawszy i rozważywszy te słowa [Pańćaśikhy],
nieprzewrotne, nieodstępne i pełne troski o duszę,
zachwycony król Dźanadewa
począł rysziemu kolejne zadawać pytania. [48]