Swami Wiwekananda
Najwspanialszą ideą religii Wedanty jest wskazanie, że do tego samego celu dochodzi się różnymi drogami. Rozróżniam cztery z tych dróg: drogę działania, miłości, psychologii, poznania. Należy pamiętać, że podział ten nie jest ograniczaniem, że te drogi nie wyłączają się wzajemnie, każda wiąże się z innymi. W podziale tym nadajemy im nazwy według typu przeważającego w każdej. Nie spotkacie człowieka, w którym jedyną właściwością byłoby działanie,ani wyłącznie oddającego się adoracji dewocyjnej, ani też niedbającego o nic poza dociekaniami i poznaniem. Podział ten jest więc ustalony według typu psychicznego albo skłonności ujawniającej się najsilniej w człowieku. Widzimy więc, że te cztery drogi łączą się i w rzeczywistości stanowią jedną. Wszystkie religie, wszystkie zabiegi pracy i adoracji wiodą do jednego celu.
Starałem się już wykazać wam, że celem tym jest wolność taka, jaką objaśniałem. Wszystko dokoła nas – od atomu do człowieka, od niewrażliwej cząsteczki materii bez życia do najwyższej istoty na Ziemi – duszy ludzkiej – wszystko walczy o dojście do stanu tej wolności. Wszechświat cały jest wytworem tej walki o wolność. Każda cząsteczka, w jakimkolwiek połączeniu z innymi, dąży do oderwania się i lotu własnym torem. Ziemia nasza stara się uciec w przestrzeń, księżyc – wyrwać się poza orbitę wokół Ziemi. Wszystko dąży do rozproszenia w nieskończoność. Cały ruch we wszechświecie jest przejawem owej walki powszechnej o wolność; ona to skłania do działań tak różnych; świątobliwego do modlitwy, złodzieja do kradzieży. Postępowanie na drodze błędnie wybranej nazywamy złem, na drodze właściwej – dobrem. Ale bodziec jest zawsze ten sam, jest nim walka o wolność. Święty cierpi, bo zna swój stan niewoli, toteż pragnie zbawienia i zwraca się ze czcią ku Bogu; złodziej cierpi z braku posiadania różnych rzeczy i chce się ratować z tej biedy, dlatego kradnie! Wolność jest jedynym celem przyrody, zarówno wrażliwej, jak i niewrażliwej. Świadomie i nieświadomie wszystko toczy walkę o osiągnięcie tego celu. Jednakże wolność, której pragnie święty, bardzo różni się od wolności pożądanej przez złodzieja; wolność umiłowana przez świętego daje szczęśliwość niewysłowioną i bezgraniczną, natomiast swoboda, której pragnie złodziej, obciąża jego duszę coraz cięższymi łańcuchami.
W każdej religii można widzieć przejaw tej walki o wolność. Jest ona też postawą całej moralności, podstawą altruizmu, którego zadaniem jest wywikłanie nas z przekonania jakobyśmy byli nie czym innym niż własnym ciałem, tym biednym, nędznym ciałem. Kiedy widzimy, że ktoś spełnia dobre uczynki, pomaga innym, świadczy to, że nie może być zamknięty w ścieśnionym kręgu „ja” i „moje”. Nie ma granic po tym wydostaniu się poza egoizm. Wszystkie wielkie systematy etyki stawiają jako cel altruizm absolutny. Jeżeli przyjmiemy założenie, że człowiek może dojść do tego celu, czym się on wtedy stanie? Nie będzie już obywatelem statystycznym, lecz ekspansją sięgającą nieskończoności. Maleńka jego osobowość przepada, znika zupełnie: istota jego ujawnia się w nieskończoności.
Urzeczywistnienie tej bezgranicznej ekspansji jest prawdziwym celem wszystkich religii, wszystkich pouczeń moralnych i dociekań filozofii. Personalista przeraża się, kiedy wyjaśnia mu się tę ideę w terminach filozofii, nie przeszkadza mu to jednak wcale mówić o tej samej idei, kiedy moralizuje. Nie stawia granic altruizmowi ludzkiemu. Przypuśćmy, że komuś udało się przez personalizm osiągnąć zupełne wyzwolenie się z egoizmu: czym się taki człowiek będzie różnił wtedy od innych, którzy doszli do tej doskonałości na innych drogach? Będzie wtedy zespolony w jednię z wszechświatem, a to jest celem wszystkich; ale nieszczęsny indywidualista nie ma odwagi doprowadzenia rozumowania do końca, aż do tej konkluzji logicznej. Karma-joga jest to urzeczywistnienie przez działanie bez egoizmu owej wolności, która jest celem każdej jednostki ludzkiej. Każde działanie egoistyczne opóźnia chwilę dojścia do celu, każda czynność altruistyczna przybliża ją: dlatego jedyna definicja moralności może brzmieć: „To, co jest egoistyczne, jest niemoralne, co jest altruistyczne, jest moralne”.
Ale kiedy zajmiemy się szczegółami, sprawa okaże się nie tak prosta. Środowisko np. nadaje różne wartości szczegółom. Jedna i ta sama postawa może uchodzić w pewnych okolicznościach za altruistyczną, w innych za egoistyczną. Toteż możemy pozostać przy określeniach zasadniczych i oceniać szczegóły postępowania według różnic miejsca, czasu i okoliczności. Celem natury człowieka jest wolność, a tę wolność można osiągnąć tylko w warunkach całkowitego pozbycia się egoizmu; każda myśl, każde słowo, każdy czyn altruistyczny zbliża nas do celu i dlatego są uznawane za moralne.
Definicja taka, jak się przekonacie, zachowuje wartość we wszystkich religiach i we wszystkich systemach moralności. W niektórych systemach za źródło moralności uważana jest istota wyższa – Bóg. Jeżeli zapytacie, dlaczego należy postępować tak a nie inaczej, odpowiedzą wam: „Bo takie jest przykazanie boskie”. Niezależnie jednak od tego, co będzie uznane za źródło, osią każdego kodeksu moralności jest ta sama idea: nie myśleć o sobie i wyrzec się osobowości. Wielu uznających wielkość takiej etyki przeraża jednak myśl o porzuceniu swej maleńkiej osobowości. Takich kurczowo trzymających się ciasnego pojęcia swej osobowości możemy poprosić o wyobrażenie sobie człowieka doskonałe wyzbytego wszelkiego egoizmu, niemyślącego wcale o sobie samym, niemówiącego nic o sobie i niezabiegającego o nic dla siebie; gdzie podziało się małe „ja” takiego człowieka? To małe „ja” jest nam znane tylko wtedy, kiedy myślimy o nim, mówimy o nim i działamy w jego interesie. Kiedy świadomość człowieka zwraca się tylko ku innym, kiedy pole świadomości wypełniają sprawy wszechświata, całości, gdzie jest to małe „ja”? Ono znika na zawsze.
Karma-joga jest systematem etyki i religijności, którego celem jest doprowadzenie człowieka do wyzwolenia przez altruizm i dobre czyny. Karma-jogin nie potrzebuje przyjmować na wiarę żadnej doktryny. Może nawet nie wierzyć w Boga, może wcale nie zastanawiać się, czym jest jego dusza, ani nie oddawać się spekulacjom rozumowym na temat metafizyki. Karma-jogin stawia sobie za cel oswobodzenie się z egoizmu i dojście do tego celu o własnych siłach. Każda chwila jego życia musi być wypełniona praktyką, ponieważ ma rozwiązać wyłącznie pracą, bez domieszki doktryn i teorii, wielkie zadanie, do którego dźńanin przystępuje zbrojny w wiedzę i natchnienie, a bhakta ze swym umiłowaniem.
Zjawia się teraz pytanie: Jaka to jest praca? Co znaczy „czynić dobrze wszystkim”? Czy możemy służyć wszystkim? W znaczeniu absolutnym tych słów: nie; w znaczeniu względnym: tak. Nie ma czynu dobrego ciągle ani o skutkach trwających wiecznie: gdyby tak mogło być, świat ten nie byłby tym światem. Możemy nasycić zgłodniałego, ale potrwa to chwilę. Każda radość, którą sprawimy ludziom, rychło przeminie. Nikt nie uleczy świata z nawracającej gorączki bólów i radości. Czy można obdarzyć świat błogością nieustającą? Na morzu nie zdołamy wywołać fali bez niżu sunącego jej śladem.
Suma globalna wszystkiego, co się odczuwa jako dobre na tym świecie, dzielona przez potrzeby i pragnienia ludzkie daje zawsze taki sam iloraz. Nie udaje się tego zwiększyć ani zmniejszyć. Spójrzcie na dzieje ras ludzkich, takie, jakie znamy już obecnie. Były w nich zawsze te same smutki i te same radości, a nawet podobne sytuacje. Zawsze byli wielcy i mali, bogaci i biedni, chorzy i zdrowi. W starożytnym Egipcie, w Grecji, Rzymie, tak samo jak dzisiaj w Ameryce – zawsze było podobnie. Ale równolegle z tym nieuleczalnym splotem przeciwieństw – cierpień i radości – widzimy nieustanną walkę o zapobieganiem temu. W każdym okresie historii przychodziły na świat tysiące mężczyzn i kobiet, którzy cierpieli poświęcając się wyrównaniu drogi życia innym. W jakim stopniu udawało im się? Wszystko, co możemy uczynić, to odbić piłkę z jednego miejsca na drugie. Wypędzamy cierpienia ze sfery fizycznej, wówczas przenosi się ono do sfery psychiki. Jest to podobne do obrazu w piekle Dantego – do chciwców toczących bryłę złota pod górę i bez końca ponawiających ów wysiłek, bo bryła musi się wciąż staczać. Wszystko, co mówimy o lepszym tysiącleciu, są to bajeczki dla grzecznych dzieci i nic więcej. A narody marzące o takim tysiącleciu są przekonane, że ze wszystkich ludów świata one będą najbardziej uprzywilejowane. Oto wspaniały „altruistyczny” obraz tysiąclecia.
Nie możemy dać światu nadwyżki dobra, nie możemy też zwiększyć jego cierpień. Suma wszystkich energii dobra i cierpień, doświadczanych na tym świecie, będzie zawsze taka sama. My zaś możemy je tylko przepędzać z miejsca na miejsce i z powrotem, ale one pozostają wciąż takie same, gdyż z natury swej są niezmienne. Przypływ i odpływ, wznoszenie się fali w górę i opadanie – jest to rytm życia na tym świecie; utrzymywanie, że może być inaczej, równałby się twierdzeniu, że możemy posiąść życie be śmierci. Byłby to absurd, ponieważ sama idea życia zawiera w sobie pojęcie śmierci, a tak samo idea rozkoszy zawiera w sobie pojęcie cierpienia. Lampa świecąca płomieniem spala się sama i to jest jej życiem. Jeżeli chcecie mieć życie, musicie umierać za nie w każdej chwili. Życie i śmierć są różnymi nazwami tej samej rzeczy, widzianej z różnych stron, one są jedną falą i łącznie stanowią jej pełnię i całość.
Kto widzi grzbiet fali, staje się optymistą, kto widzi jej opadanie, nastraja się pesymistycznie. Dziecku w wieku szkolnym, kiedy rodzice troszczą się o nie, wszystko wydaje się radosne; potrzeby jego są niewielkie i proste – ono jest optymistą. Starzec, bogaty w doświadczenie, jest już spokojniejszy: entuzjazm jego znacznie ochłódł. Tak samo narody, wykazujące znamiona upadku, są mniej rzutkie w działaniu niż narody młode. Znane jest w Indiach przysłowie: „Tysiąc lat miasta, tysiąc lat lasu”. Takie koleje przemiany znane są wszędzie i one to nastrajają ludzi radośnie, ponuro lub zależnie od dostrzeganej przez nich fazy owych przemian.
Z kolei zbadamy – chociażby wywracając na nice – ideę równości. Idee lepszych tysiącleci bywały wielkimi, potężnymi bodźcami działań. Wiele religii nauczało: Bóg zstąpi, aby rządzić światem, a wtedy nie będzie różnic między ludźmi. Głoszący takie idee są fanatykami: jednakże fanatycy są najszczerszymi ludźmi na świecie. Chrześcijaństwo rozpowszechniało się właśnie dzięki takiemu oczarowaniu przez fanatyzm i to czyniło je ponętnym dla rzesz niewolników greckich i rzymskich. Niewolnicy uwierzyli, że gdy nastanie głoszona przez religię era tysiąclecia, nie będzie niewolnictwa, wszystkiego będzie obfitość, jadła i napoju wystarczy dla wszystkich; dlatego tłumnie szli pod sztandary chrześcijaństwa. Pierwsi pionierzy, głoszący taką ideę, byli oczywiście ciemnymi fanatykami, ale fanatycy są szczerzy.
Za naszych czasów te dążenia do tysiąclecia przybierają formę hasła: wolność, równość, braterstwo. To też jest fanatyzm. Prawdziwa równość nigdy nie istniała na ziemi i nie mogłaby istnieć. W jaki sposób moglibyśmy stać się równi? Nieosiągalna równość oznaczałaby całkowite uśmiercenie. Co doprowadziło do istnienia naszego świata? Utrata równowagi. W stanie początkowym, nazywanym chaosem, panuje doskonała równowaga. A jak powstają siły składowe wszechświata? Przez walkę, zmagania się, konflikt. Załóżmy, że wszystkie cząsteczki materii są w równowadze; czy dałoby to jakiekolwiek zjawisko twórcze? Nauka mówi, że jest to niemożliwe. Poruszcie powierzchnię wody, a zobaczycie jak cząsteczki jej starają się powrócić do stanu spokoju; tak samo wszystkie składniki wszechświata walczą o powrócenie do idealnego spokoju, do równowagi. Potem na nowo pojawi się ruch, wytworzy zjawiska i kombinacje twórcze. Nierówność jest podstawą dzieła stworzenia. Przy tym siły dążące do wprowadzenia równowagi, są tak samo niezbędne, jak i siły dążące do zburzenia równowagi. Równość absolutu, czyli zupełna równowaga wszystkich sił działających we wszystkich sferach nie może nigdy zapanować na tym świecie. Zanim byśmy doszli do tego stanu, ustałoby w zmienionych warunkach wszelkie życie na świecie i nie byłoby już nikogo.
Toteż pewne jest, że marzenia o tysiącleciu i równości absolutnej są nie tylko nieosiągalne, lecz ponadto – gdybyśmy je koniecznie starali się wprowadzić w życie – zagrażałyby klęską destrukcji. Na czym polega zróżnicowanie ludzi? Przede wszystkim na nierówności ich umysłów. Tylko człowiek niespełna rozumu mógłby utrzymywać, że wszyscy rodzimy się z mózgami jednakowymi. Przychodzimy na świat ze zdolnościami odmiennymi, jako ludzie przeciętni lub wielcy, a nie możemy uniknąć przyjęcia tych darów, narzuconych nam w okresie przed urodzeniem. Indianie amerykańscy byli mieszkańcami tego kontynentu, zanim garstka waszych przodków wylądowała na nim. I jak ci przybysze zmienili oblicze kraju! Jeżeli jesteśmy wszyscy jednacy, czemu Indianie nie wprowadzili tych zmian sami? Nowe właściwości rozumowe zaszczepione zostały tej ziemi wraz z przybyszami, zaczęły tu działać i znajdować ujście w wykonaniu dzieł wielkich zapasy wyobrażeń i wspomnień.
Zupełny brak zróżnicowania jest śmiercią. Dopóki będzie istniał ten świat, będzie też na nim zróżnicowanie i ono musi istnieć. Tysiąclecie zupełnej, doskonałej równości nastanie, lecz dopiero, kiedy dobiegnie końca cały cykl przejawienia, kiedy zagasną światy stworzone. Równość przedtem jest niemożliwością.
Mimo wszystko, ta idea tysiąclecia, do której tak powracają, jest potężną siłą. W dziele stworzenia niezbędne są jednako i nierówność, i walka o ograniczenie nierówności. Gdyby nie było tej walki o odzyskanie wolności i powrót do Boga, nie byłoby już wcale samego dzieła stworzenia, nie byłoby twórczości. Różnica między tymi dwiema siłami określa rodzaj bodźców działających w człowieku. Te bodźce skłaniające do działania istnieją zawsze: jedne wpędzają nas w uzależnienie, inne zwracają ku wolności.
Walce młynów świata są straszliwym mechanizmem: kiedy wetkniemy w nie rękę, pochwycą i przemielą nas bez reszty. Spodziewamy się, że spadnie nam kłopot z głowy, kiedy spełnimy jakieś jedno zadanie, ale zanim daliśmy sobie z tym radę, już nas czekają inne obowiązki. Wciąga nas wciąż olbrzymia, skomplikowana machina świata. Są dwa sposoby uniknięcia przemielenia nas przez jej mechanizmy. Jeden – to zupełne zaprzestanie interesowania się wszystkimi tymi mechanizmami: nie przykładać do niczego ręki, trzymać się na uboczu, zrzec się pragnień. Jest to łatwo powiedzieć, lecz niemal niewykonalne jest to w praktyce. Wątpię, czy jeden człowiek na pięć milionów zdoła dojść do tego. Drugi sposób polega na zanurzeniu się w sprawy świata i poznaniu sekretu pracy. Jest to droga karma-jogi: Nie uciekajcie, nie trzymajcie się z dala od kół zębatych mechanizmów świata, zasiądźcie przy nich i nauczcie się pracować. Można znaleźć ratunek nawet znalazłszy się wśród tych mechanizmów, otaczających nas ze wszystkich stron, bylebyśmy nauczyli się pracować właściwie; sama maszyna pouczy nas, jak się z jej środka wydostać.
Widzimy, czym jest praca. Ona jest składnikiem podstawowym całej przyrody, a trwa zawsze, nieustannie. Wierzący w Boga mogą to lepiej zrozumieć, ponieważ wiedzą, że Bóg nie jest bez mocy, żeby potrzebował naszej pomocy. Chociaż wszechświat będzie trwał wiecznie, naszym celem jest wyzwolenie się z życia w nim, naszym celem jest altruizm; a według karma-jogi cel ten osiąga się przez pracę. Wszystkie pomysły uczynienia ze świata sfery doskonałej szczęśliwości mogą działać na fanatyków jak siły napędowe, wyzwalające w nich energię i skłaniające do pracy, powinniśmy jednak pamiętać, że fanatyzm wyrządza tyleż zła, ile daje dobra.
Karma-jogin uznaje, że nie są nam potrzebne inne pobudki poza wrodzonym umiłowaniem wolności. Inne, zwyczajowo uznawane bodźce są zbędne. „Macie prawo do pracy, ale nie do owoców pracy”. Karma-jogin mówi, że człowiek może dojść do zrozumienia tej zasady i stosować ją w życiu. „Kiedy idea czynienia dobrze staje się cząstką istoty człowieka, ustaje poszukiwanie bodźców zewnętrznych. Czyńmy dobrze, ponieważ jest to dobre; kto postępuje dobrze mając na widoku inny cel, chociaż dostanie się do nieba, nakłada na siebie więzy” – mówi karma-jogin. Każdy uczynek z najmniejszą domieszką egoizmu, chociaż na pozór szlachetny, zamiast uwalniać nas – obciąża.
Toteż jedynym rozwiązaniem jest wyrzeczenie się wszystkich owoców pracy, nie przywiązywanie się do nich. Pamiętajmy, że ten świat nie jest nami i że my nie jesteśmy tym światem, że nie jesteśmy w rzeczywistości ciałem i że to nie my wykonujemy pracę.
Jesteśmy JA wiekuiście trwające w spokoju i w spoczynku. Dlaczego i po co mielibyśmy być obciążani czymkolwiek? Piękne są słowa o zupełnym wyzbyciu się przywiązań do czegokolwiek, ale jak do tego dojść? Każdy dobry czyn, niezamącony przez skryte pragnienie, nie staje się nowym ogniwem krępującego nas łańcucha, lecz rozbija jedno z ogniw już na nas ciążących. Każda myśl dobra wysłana przez nas w świat bez oczekiwania w zamian czegokolwiek, zostaje w wyższej sferze i rozbija łańcuch, oczyszcza nas; a w taki sposób możemy stać się najczystszymi ze śmiertelnych.
Wszystko to możecie uznać za donkiszotyzm, za zbyt filozoficzne i teoretyczne, a nie praktyczne. Czytałem wiele argumentów przeciw Bhagawad-gicie, słyszałem wielu twierdzących, że człowiek nie może pracować bez bodźców. Tacy ludzie nigdy nie widzieli pracy bezinteresownej, jeżeli zetknęli się z działalnością, to tylko pobudzaną przez fanatyzm; dlatego tak mówią.
Pozwólcie, że opowiem wam pokrótce o człowieku, który rzeczywiście postępował zgodnie ze wskazaniami karma-jogi. Był to Budda. On jeden stosował je ściśle w praktyce swego życia. Wszyscy prorocy świata, z wyjątkiem Buddy, działali pod wpływem bodźców zewnętrznych, skłaniających do czynów bez egoizmu. Proroków, za wyjątkiem jednego tylko Buddy, można podzielić na dwie kategorie: jedni uważali siebie za wcielenie Boga, zstępującego na ziemię, inni uważali siebie jedynie za wysłanników Boga. Jedni i drudzy czerpali z zewnątrz natchnienie do swej działalności. Chociażby ich sposób wyrażania się był w najwyższym stopniu uduchowiony, spodziewali się nagrody zewnętrznej. Natomiast Budda jest jedynym prorokiem, który powiedział: „Nie interesują mnie wszystkie wasze teorie o Bogu. Po co rozprawiacie o tych wszystkich subtelnych doktrynach o duszy? Czyńcie dobrze i bądźcie dobrzy. To was doprowadzi do wyzwolenia i zarazem do prawdy, niezależnie od tego, jakie one mogą być”.
W postępowaniu swym był on najzupełniej pozbawiony bodźców natury osobistej. Ale kto z ludzi pracował więcej niż on? Wskażcie mi w dziejach jedną jedyną postać, która by wzniosła się wyżej ponad wszystko. Cała rasa ludzka nie wytworzyła drugiej istoty o takim charakterze; postaci, której filozofia byłaby równie wysoka, a współczucie równie wszechobejmujące. Mędrzec ten, głosząc najwyższą filozofię, otaczał też najgłębszym uczuciem opiekuńczym wszystkie stworzenia, do najmarniejszych, a niczego nie wymagał dla siebie samego. On jest karma-joginem idealnym, działającym najzupełniej bez motywów, a historia ludzkości świadczy, ze był największym człowiekiem, jaki kiedykolwiek żył.
On urzeczywistnił w sobie najdoskonalsze połączenie serca i rozumu, największe w dziejach ludzkości przejawienie potęgi duszy. On jest pierwszym wielkim reformatorem, którego świat poznał. On pierwszy ośmielił się rzec:
„Nie przyjmujcie na wiarę twierdzeń starych ksiąg. Nie wierzcie w nie z tej tylko racji, że naród wasz w to wierzy, ani dlatego, że nauczono was w to wierzyć od dzieciństwa. Badajcie wszystko własnym rozumem; kiedy już co rozpatrzycie i uznacie, ze służy to dobru wszystkich i każdego, wtedy wierzcie w to, żyjcie według tego i pomagajcie bliźnim żyć tak samo”.
Najlepiej pracuje ten, kto pracuje nie pod wpływem bodźca, nie w celu gromadzenia pieniędzy, ani dla sławy, ani dla zdobycia czegokolwiek. Kiedy człowieka stać będzie na to, może dojść do stanu Buddy i znajdzie w sobie moc działania, którego potęga zdoła przemienić świat. Taki oto człowiek jest ideałem najwyższym karma-jogi.