Opracowanie: Andrzej Babkiewicz
Mahabharata (Mahā-bhārata, MBh) to najobszerniejszy epos świata i święta księga hinduizmu, którą wraz z Ramajaną i puranami tradycja bramińska uważa za piątą Wedę. Jej objętość wśród epopei nie ma sobie równych w świecie. Wersja krytyczna tekstu liczy 756 030 strof (śloka – dwuwiersz składający się z czterech ośmiosylabowych cząstek nazywanych pāda), a uzupełniona o partie nie uwzględnione w redakcji krytycznej aż 1 123 700 strof! Gdy porównamy to z rozmiarem Iliady (15 537 wierszy) i Odysei (12 110 wierszy) wziętych razem to indyjski epos jest od nich ponad 81 razy obszerniejszy.
Datowanie dzieła jest wielce niepewne. Dziś przyjmuje się najczęściej, że kształtowało się ono przez długi okres od IV w. p.n.e. do IV w. n.e. W tym czasie do ram głównego wątku dodawane były nowe treści (opowieściowe, partie dydaktyczne, filozoficzne) zmieniające jego strukturę. Dziś MBh łączy w sobie partie tekstu różniące się między sobą tak historycznie, językowo jak i filozoficznie. Jako tekst oralny dotarł do nas w różnych edycjach, z których najbardziej znane to:
1. edycja kalkucka (1834-1839);
2. edycja bombajska (1862-1888);
3. edycja przedstawiona przez Pratapa Chandra Roy’a (1882).
Edycje znacznie różnią się od siebie, tak treścią, jej układem, ilością strof, jak i ich znaczeniem (jedna strofa może występować w różnych wariantach, a przez to nieść nawet przeciwne znaczenia). W 1933 r. została podjęta próba uporządkowania tekstu i na podstawie licznych manuskryptów grupa badaczy (w pracach uczestniczyli m.in. V.S. Sukthankar, S.K. Belvalkar, P.L. Vaidya) rozpoczęła pracę nad wydaniem krytycznym tekstu. Praca zaowocowała powstaniem 19-tomowego dzieła (Poona 1933-1966), które obok głównej wersji tekstu zawiera odmienne jego warianty zamieszczone w aparacie krytycznym.
W tradycji indyjskiej tekst doczekał się licznych komentarzy (najczęściej nie do całego dzieła, ale poszczególnych ksiąg), z których najbardziej znane to komentarz Nilakanthy (Nīlakaṇṭha Caturdhara, XVII w.) zatytułowany Bhārata-bhāva-dīpa oraz komentarz Jñāna-dīpikāDewabodhy (Deva-bhodha).
Cały tekst podzielony jest na 18 ksiąg (parvan), które dalej dzielą się na podksięgi (również nazywane parvan) i na rozdziały. Księgi znacznie różnią się od siebie tak rozmiarami (najkrótsza 3 rozdziały, najdłuższa 365) jak i wartością literacką. A oto ich wykaz:
|
Księga (parvan) |
Opis |
|
1. ādi-parvan |
Opowieść ramowa eposu: zgromadzenie ofiarników w lesie Naimisza, ofiara wężowa Dźanamedźaji w Takszaśili gdzie Waiśampajana recytuje MBh. Genealogia rodu Bharaty, rodu Bhrygu, narodziny i wczesne lata książąt Kuru aż do spalenia lasu Khandawa. |
|
2. sabhā-parvan |
Wzniesienie domu zgromadzeń (sabhā) w Indrapraście, ofiara Radźasuja, gra w kości i wygnanie Pandawów. |
|
3. vana-parvan/ araṇya-parvan |
Dwanaście lat wygnania. |
|
4. virāṭa-parvan |
Rok na dworze Wiraty |
|
5. udyoga-parvan |
Przygotowania do wojny i starania o pokój. |
|
6. bhīṣma-parvan |
Zebranie się armii i początek bitwy – geografia eposu.Bhagavad-gītā (rozdziały 25-42) |
|
7. droṇa-parvan |
Najobszerniejsza część bitwy: zabicie Abhimanju, Dźajadrathy i Gatotkaća. |
|
8. karṇa-parvan |
|
|
9. śalya-parvan |
Ostatni dzień bitwy. Pielgrzymka Balaramy wokół Saraswati, pojedynek Bhimy i Durjodnany. |
|
10. sauptika-parvan |
Aśwatthaman, Krypa i Krytawarman atakują śpiących Pandawów. Spotkanie z Dhrytarasztrą, koronacja Judhiszthira. |
|
11. strī-parvan |
Rozpacz Gandhari (mistrzostwo poezji elegijnej). |
|
12. śānti-parvan |
Pouczenia Bhiszmy o polityce, cnocie i wyzwoleniu (nīti, dharma, mokṣa). |
|
13. anuśāsana-parvan |
Pouczenia Bhiszmy o prawie (nawiązania do Mānava-dharma-śastra). Obowiązki króla, obyczaje, kwestie rodzinne, sāṃkhya-yoga. |
|
14. aśva-medhika-parvan |
Podboje Ardźuny. Anugītā (16-51): Ardźuna prosi Krysznę o powtórzenie nauk (charekter upaniszadowy). Opowieść o Utance. Judhiszthira składa ofiarę z konia. |
|
15. āśrama-vāsika-parvan |
Zamieszkanie w lesie i śmierć Dhrytarasztry, Gandhari i Kunti. |
|
16. mausala-parvan |
Wyniszczenie dynastii Jadawów. |
|
17. mahā-prasthānika-parvan |
Pandawowie wyruszają w kierunku Meru. |
|
18. svargārohaṇa-parvan |
Pandawowie udają się do niebios, namaszczenie Parikszita, ofiara Dźanamedźaji. |
|
(khila, dodatek) hari-vaṃśa-parvan |
Dzieje dynastii i życie Kryszny (16 374 ślok). |
Spośród wszystkich ksiąg 12. nazywana Księgą wyciszenia (Śānti-parvan) wyróżnia się tak wielkością (jest najobszerniejsza – 365 rozdziałów), jak i zawartością. To właśnie w niej kompilator umieścił najwięcej treści dydaktycznych, moralizatorskich i filozoficzno-teologicznych. Całość księgi podzielona jest na trzy części, spośród których druga (rozdziały 174-301) jest szczególnie popularna i słynie jako Księga praw wyzwolenia (Mokṣa-dharma-parvan). Tu znalazły się niezwykle ciekawe treści zarówno dla historyków filozofii, jak i osób poszukujących religijno-duchowych wartości. Pierwsi odnajdą w niej pierwociny myśli sankhji i jogi, poglądy indyjskich materialistów i nihilistów umieszczone obok siebie i pochodzące z różnych okresów ich historycznego rozwoju. Osoby poszukujące inspiracji duchowej natrafią tu na liczne złote myśli i wskazówki, które inspirowały od wieków rozważania nad naturą absolutu, prawa moralnego, przyczynowości, czasu itd. Wiele wątków, np. opowieść o prostytutce Pingali, pouczenia Bhrygu (rozdziały 175-187), czy traktat o Narajanie (Nārāyaṇīya, rozdziały 321-339) są eksplorowane i wykorzystywane w dalszej tradycji panindyjskiej.
Ramowa akcja spajająca Księgę praw wyzwolenia odbywa się na polu Kuru niedługo po zakończeniu bratobójczej wojny. Zwycięski Judhiszthira (Yudhiṣṭhira, Stały w boju) nie może wyzbyć się moralnych dylematów związanych z zabiciem krewnych oraz z koniecznością naginania prawa w celu osiągniecia zwycięstwa. Ze swymi wątpliwościami udaje się do dziadka rodu, Bhiszmy (Bhīṣma, Przerażający), który kona leżąc na łożu ze strzał przeszywających jego ciało. Bhiszma, syn Gangi i monarchy Santanu, by umożliwić swemu ojcu powtórne małżeństwo przyjął ślub wiecznego celibatu i za to otrzymał od bogów błogosławieństwo wyboru czasu swej śmierci, z którego skorzystał leżąc przez 58 dni na łożu ze strzał, by doczekać pomyślnego czasu „północnego biegu słońca” (uttarāyaṇa). Przez trzy pokolenia Bhiszma sprawował pieczę nad rodem Kuru, choć sam nigdy nie zasiadał na tronie. Jego boskie pochodzenie – był jednym z ośmiu niebian Wasu przeklętych, by urodzić się na ziemi – zapewniło mu unikalną mądrość, stanowczą moralność i dogłębne przeniknięcie zasad prawa. Jest on w eposie ideałem bohatera: mądry, wielkoduszny, niezwyciężony wojownik, który mimo swej sympatii dla Pandawów, stosując się do swego rozumienia prawa, staje w szeregach ich przeciwników. Jednak zapytany o to, jak może być pokonany, nie waha się zdradzić tajemnicy Pandawom i wyjawia im metodę swego unicestwienia.
Judhiszthira, który przybył do Bhiszmy po poradę, również nie jest postacią tuzinkową. Syn boga Prawa (Yama), który będąc znawcą zasad postępowania słynie jako Król Prawa (Dharma-rāja). Nigdy w swym życiu nie uchybił moralności i zawsze kierował się świętym obowiązkiem. Rozmowa między ludźmi takiego pokroju jest arcydziełem elokwencji, głębi myśli i dotyczy wyrafinowanych i ukrytych zasad prawa. Tytuł księgi sugeruje, że ową tajemnicą jest postępowanie wiodące do wyzwolenia (mokṣa). Dziadek rodu Bhiszma, by rozwiać dylematy wnuka udziela mu licznych porad, cytuje wiele pouczających opowieści i w puranicznym stylu odnosi się do rozmów wielkich dusz z zamierzchłej przeszłości.
Autor tłumaczenia Stefan Ziembiński pracę nad Księgą praw wyzwolenia rozpoczął w roku 1987, po zakończeniu (jako wolny słuchacz) kursu sanskrytu na UW u Andrzeja Ługowskiego. Bezpośrednią przyczyną zainteresowania księgą były słowa Leona Cyborana, który nadmienił, że księga ta jest, obok Bhagawadgity, najciekawszą partią MBh, która zawiera niezwykle ważkie rozważania na tematy filozoficzne i jogiczne.
Autor w tłumaczeniu korzysta z wydania krytycznego MBh, ale nie jest mu wierny całkowicie. Tłumaczy strofy, które redaktorzy usunęli do aparatu krytycznego, jak również czasem wybiera z aparatu krytycznego inny wariant danej strofy. Choć takie podejście można uznać za metodologicznie subiektywne, to jest ono kontynuacją setek lat tradycji ustnego przekazu MBh, która była zawsze redagowana odpowiednio do preferencji tak mówcy, jak i słuchaczy. Słuszności takiej decyzji dowodzi również fakt, że dziś wśród indologów toczy się ważka dyskusja nad wyborami wariantu tekstu przy kompilowaniu redakcji krytycznej. Zarzuca się autorom wydania krytycznego arbitralność i nieprzestrzeganie w wyborach wyznaczonych przez siebie zasad. Ostatecznie każdy wybór jest subiektywnie uzależniony od preferencji redaktora, jego głębi namysłu i założonych priorytetów. Tu można pochwalić autora za odwagę w wyborze założeń i konsekwentne trzymanie się charakteru przekładu. Autor traktuje tekst jako wartość filozoficzno-moralną, uwypukla jego przekaz praktyczny, pomocny w duchowych i filozoficznych rozważaniach. Pozostając wierny filologicznemu znaczeniu nie tłumaczy tekstu mechanicznie, lecz wnika w treść przekazu i klarownie wyjaśnia jego rozumienie. Warto zauważyć, że język filozoficznych partii MBh bywa zawiły, często wieloznaczny i uchwycenie linii myśli nie jest rzeczą prostą. Tu ponownie autor staje na wysokości zadania przedstawiając tekst jako logicznie spójny wykład.