Artykuł z książki „Selected Writtings of M.M. Gopinath Kaviraj”
Tłumaczenie z angielskiego: Stefan Ziembiński, redakcja: Karina Babkiewicz.
Wiadomo powszechnie, że Yoginīhṛdaya to podtytuł ostatnich trzech rozdziałów (viśrāma VI-VIII) dzieła pt. Nityāṣoḍaśikārṇava, będącego częścią Wamakeśwara-tantry (Vāmakeśvara-tantra), która to Tantra jest jedną z oryginalnych, autorytatywnych tantr, uznawanych przez zaliczaną do myśli Agamicznej Szkołę Tripura. Jest ona uznawana za równie autorytatywną także przez Kaszmirską szkołę filozoficzną Trika. Nie będziemy w tym miejscu wdawać się w dyskusję co do różnicy pomiędzy nastawieniem do tej Agamy wymienionych wyżej dwóch szkół – to jest siaktyjskiej Tripury i Siwaickiej Triki. Jest jednak oczywiste, że pewne podstawowe pojęcia, dotyczące kultu bóstwa (upāsana), choć wielce do siebie zbliżone, są przecież w obu tych szkołach różne; w związku z czym łatwiej nam przyjdzie wyjaśnić fakt interpretowania tego samego tekstu na szereg możliwych sposobów.
Jeśli na przykład porównamy Setubandh(ę) z komentarzem Amṛtānandy, to stwierdzimy, że Bhāskara kilka razy odnosi się do tekstu Dīpiki oraz przytacza jej fragmenty, i, że, jak się wydaje, czyni to z wyraźnym zamiarem jej zdeprecjonowania. Lecz niezależnie od ataków Bhāskary stwierdzimy również, że Dīpikā bardziej poprawnie odzwierciedla tradycyjny punkt widzenia i że jako całość jest bardziej pouczająca.
Kāmakalāvilāsa Puṇyānand(y) Nāth(y) ukazała się już wcześniej w trzynastym numerze Kashmir Sanskrit Series. Można liczyć na to, iż Dīpikā, wraz z Kāmakalā-vilās(ą) pozwolą nam zgłębić poglądy myślicieli kaszmirskich dotyczące złożonych zagadnień upāsan(y), związanych z jednej strony z tajemnicami kāma-kāl(i), a z drugiej – z sekretami stwarzania i rozpuszczania świata.
Yoginīhṛdaya, znana również jako Nityā-hṛdaya lub Sundarī-hṛdaya uważana jest za najbardziej autorytatywne dzieło, traktujące o wewnętrznym, duchowym kulcie Boskiej Matki. Wśród znaczących tekstów siaktyjskich napotykamy nazwy dwunastu dobrze znanych, tradycyjnych odłamów religijnych, związanych z tym kultem, to znaczy tych, których założycielami byli Manu, Candra, Kubera, Lopāmudrā, Manmatha czyli Kāmadeva, Śiva i Durvāsā.[1] Większość tych sekt wraz z upływem czasu zanikła, z wyjątkiem dwóch – Kāmadev(y) i Lopāmudr(y). Z tych dwóch zaś Kāmadeva znajduje się w stanie rozkwitu.[2]
Wiadomo dobrze, że Kāmarāja-vidyā (15 liter) jest dwóch rodzajów, tzn. Śakta i Śāmbhava. Pierwsza z nich należy do tradycji późnej (Ūrdhvāmnāya) i wolna jest od defektu, jakim jest niemoc, spowodowana kil(ą) [pozycja płodu, uniemożliwiająca poród], natomiast druga, należąca do tradycji wczesnej (Purvāmnāya) defekt ten posiada. Dwa rodzaje (tzn. Śakta i Śāmbhava) ma także 15-literowa Lopāmudrā-vidyā.
Zawierająca 15 liter Kādi-vidyā wychwalana jest w tekstach takich, jak Tantra-rāja i Tripurā Upaniṣad. Hādi-vidyā, która zawiera taką samą liczbę liter, przedstawiona została w pewnych upaniszadach siaktyjskich.[3]
Powiada się, że Durvāsā czcił 13-literową postać Hādi-widji. Jego Lalitā Stavaratna została już wcześniej opublikowana. Dawno temu natknąłem się na manuskrypt noszący tytuł: Para Śambhu Stotra, przypisywany Durwasie (Durwasasowi?), którego nazywa się tam imieniem Krodha Bhaṭṭāraka. Durvāsā napisał również wielbiący Boginię Tripurā hymn pt. Mahimna-stotra, który później komentował Nityānanda Nātha, uczeń Vidyānand(y) alias Śrīnivās(y) Bhaṭṭ(y) Gosvami(ego).
Według opinii niektórych autorytetów, Yoginīhṛdaya jest jednym z czterech głównych dzieł Kādimat(y), z których pozostałe trzy to Tantrarāja, Mātṛkārṇava i Tripurārṇava. Subhagānanda Nātha w swym komentarzu do dzieła pt. Tantrarāja, noszącym tytuł Manoramā oraz Bhāskara Rāja w komentarzu do Bhāvanā Upaniṣad(u) również to potwierdzają. Ale Bhāskara Rāja w swej innej pracy pt. Varivasyā Rahasya uznaje również Hādi za interpretację jednakowo autorytatywną.
Krytyczna analiza tekstu Yoginī-hṛdaya, oparta zarówno na badaniu tradycji poszczególnych sekt, jak też na osobistym doświadczeniu jogicznym, wyrażonym w języku technicznym poszczególnych szkół jest w chwili obecnej rzeczą wielce pożądaną i mam nadzieję, że praca taka w najbliższej przyszłości się pojawi. Studium takie powinno omawiać tajemnice ćakry, mantry i pudźi (pūja).
Jest rzeczą dobrze znaną, że trzy sposoby wielbienia Najwyższej Bogini, tzn. zewnętrzny (bahiryāga, ofiara lub ceremonia zewnętrzna), dźapa (japa) i wewnętrzny (antaryāga, ofiara lub modlitwa wewnętrzna), nie wykluczają się wzajemnie, choć każdy z tych sposobów reprezentuje odrębny rodzaj i posiada swoje szczególne właściwości. Podczas, gdy Tripurātāpinī oraz inne upaniszady poświęcają wiele uwagi ceremoniom zewnętrznym i dźapie, to modlitwa wewnętrzna, polegająca na metodycznej medytacji (bhāvanā) jest głównym tematem Bhāvanā Upaniṣad(u). Podpowiada ona, w jaki sposób powinno się medytować nad Śrī Ćakrą, usytuowaną wewnątrz Kāla Cakr(y).
Owe medytacje są według opinii niektórych autorytetów zalecane w różnych Tantrach na dwa sposoby – czyli zgodnie z naukami szkół Kādi i Hādi. Doktryna modlitwy wewnętrznej (antaryāga) sugeruje, że ćakry powinny zostać zobaczone wewnątrz ciała, choć różne szkoły faworyzują tutaj różne metody. Bhāvanā Upaniṣad omawia punkt widzenia szkoły Kādi. W związku z powyższym możemy się spodziewać, iż teksty takie, jak Nityāhṛdaya (Yoginīhṛdaya), Tantrarāja i Bindu Sūtra będą w stanie nam to zagadnienie przybliżyć.
Z tego, co nam mówi tekst Bhāvanā Upaniṣad(u) wynika, że ciało ludzkie powinno się postrzegać jako Śrī Cakr(ę), będącą wyrazem [ekspresją, przejawem] własnego „ja” (svātmā). Oznacza to, że skoro ciało ludzkie ma się uważać za nie różne od atmana (ātmā), to również cały zewnętrzny system kosmosu (bāhyaprapañca) powinno się postrzegać w tym samym świetle. Podstawą przejawiania się tego zewnętrznego systemu jest Czas (kāla), Przestrzeń (deśa) oraz ich połączenie. Nauczyciele Szkoły Kādi utrzymują, że piętnaście kal księżycowych, odpowiadających piętnastu dobom księżycowym (tithi, od pratipad do pūrnimā), należy uważać za identyczne z piętnastoma nitya(mi) (od Kāmeśvarī do Citr(y). Szesnastą kalę, zwaną sādākhyā, powinno się uważać za Lalit(ę), czyli za Najwyższe Bóstwo jako takie. Innymi słowy powinno się mieć poczucie, że to, co się ukazuje w Kālacak(rze) jest tylko wyrazem tego, co istnieje zewnętrznie jako nityā w najwyższej Śrī Cak(rze) jako takiej. Tithicakra, czyli Koło Czasu, obraca się stale i Śrī Cakra jest w nim, a nie poza nim.
Trzeba także pamiętać o tym, że z punktu widzenia ezoterycznego jogina w ostatecznym rachunku 1 tithi jest tożsame z 21 600 oddechów, czyli z przeciętną liczbą oddechów, wykonywanych dziennie przez człowieka.
W podobny sposób myśliciele ci obchodzą się z Przestrzenią (deśa). Według starożytnej kosmologii puranicznej, wszechświat składa się z 14 kręgów lądów i mórz, (przy czym jego struktura jest ustopniowana), i ograniczony jest z jednej strony Jambūdvīp(ą), a z drugiej Oceanem Słodkiej Wody (Madhuroda), oprócz Meru ponad Jambūdvīp(ą) i Para Vyoma ponad Słodkim Oceanem. Nitya Mandala obraca się w taki sposób, że każda nitya styka się z kolejnymi, poszczególnymi stopniami przestrzennych kręgów w ciągu jednego roku. Tak więc, kiedy w pierwszym roku nity(e) rozpoczynają swój bieg od góry Meru, to w szesnastym docierają do Para Vyoma. Struktura ta znana jest jako Deśa-cakra.
Yoginīhṛdaya ma swą własną metodę modlitwy wewnętrznej, która jest nie tylko unikalna, lecz jest też charakterystyczna dla tej wielce starożytnej tradycji. Cid-Gagan-Candrikā, Mahārthamañjarī, a także niektóre dzieła należące do szkoły Krama, zawierają wiele ważnych tekstów, zajmujących się modlitwą wewnętrzną, które wymagają w tym aspekcie ścisłego i starannego przebadania.
Autorem komentarza Dīpikā jest niejaki Amṛtānanda Natha, który twierdzi o sobie, że jest uczniem znanego w Kaszmirze Puṇyānand(y) Nāth(y). Zarówno nauczyciel, jak i uczeń cieszą się opinią wielkich Joginów i znani byli jako paramahaṁs(owie). Kāmakalāvilāsa Puṇyānand(y), do której autor Dīpik(i) często się odwołuje, jest dziełem jego Guru.[4]
Oprócz Yoginīhṛdaya-Dīpik(i) Amṛtānanda napisał jeszcze Ṣaṭṭriṁśatattvasandoha[5] i Saubhagya Subhagodaya.[6] Catalogus Catalogorum Aufrechta wymienia jeszcze dwie prace jego autorstwa : Ajñānabodhinīṭīkā oraz Tattvadīpana ( w dziale Wedanty). Ale jest wielce wątpliwe, aby autor tych późnych dzieł wedantycznych był owym wielkim nauczycielem kaszmirskim o tym samym nazwisku. Przytaczana przez Aufrechta teza Webera (str.361), mówiąca iż Amṛtānanda dokonał korekty Tantrasar(y) Kṛṣṇānand(y) również nie przystaje do naszego autora z tego prostego powodu, że Kṛṣṇānanda, który był współczesny takim osobom , jak Raghunātha Siromani, Śrī Caitanya Deva czy Raghunandana z Nadii (1460-1560 A.D.), żył znacznie później niż autor Dīpik(i).
Dīpikā i Setubandha
Czytelnika Setubandh(y) nie powinny zbytnio dziwić różnice pomiędzy interpretacjami Bhāskar(y) i Amṛtānand(y). Czasami Bhāskara zgadza się z poglądami Dīpik(i), lecz często też stara się je zdeprecjonować. Przeprowadzone przez bezstronny umysł porównanie tych dwu komentarzy z pewnością ukaże nam, że pomimo krytycznego stosunku Bhāskar(y), Amṛtānanda, który reprezentuje tradycyjną linię interpretacji, jest, mówiąc ogólnie, bardziej bezpiecznym i bardziej godnym zaufania przewodnikiem, wprowadzającym w subtelności owej mistycznej ścieżki (sādhana). Ograniczone ramy tego artykułu powstrzymują mnie od szerszego wywodu na ten temat, co skłania mnie do przedstawienia całości zagadnienia w osobnej pracy.
Treść Yoginīhṛdaya
Z uwagi na ograniczony zakres niniejszego artykułu nie da się wyliczyć tutaj wszystkich zagadnień, czy też doktryn, omawianych w owym dziele, lecz mając na względzie wagę przedmiotu, krótko o nich powiemy. Tekst podzielony jest na trzy rozdziały, zwane paṭala, omawiające potrójną tajemnicę czczenia Najwyższej Bogini:
(i) Cakra,
(ii) Mantra,
(iii) Pūja.
Cakra, znana powszechnie jako Śrī Cakra lub Tripurā Cakra, oznacza Najwyższą Moc Bożą, przejawioną w postaci Wszechświata –fizycznego, subtelnego, a także przyczynowego. Cakra zawiera dziewięć trójkątów. Wierzchołki pięciu z nich skierowane są ku dołowi, a czterech ku górze. Pierwsza piątka reprezentuje stwórczy aspekt Mocy i nosi nazwę Śakti, natomiast czwórka, zwana „Ogniem”, oznacza fazę niszczenia. Powstanie Ćakry objaśnia się działaniem Woli, będącej dążeniem Najwyższej Mocy do samo-przejawienia się. Śiwa i Śakti znani są jako Ogień i Księżyc, a ich ekwilibrium, w którym ich odmienność całkowicie znika, nazywane jest Słońcem, Kām(ą), lub Najwyższym Bindu. Powiada się, że podobnie jak podgrzane ogniem ghi topi się i spływa, tak w kontakcie z Ogniem, czyli Śiwą (prakaśā), Księżyc, czyli Śakti (vimarśa), topi się i wypływa. Strumień ten, wypływający spomiędzy dwóch bindu, nosi nazwę hārdha-kalā. Kāma jako połączona z hārdha-kal(ą)daje początek pierwszej ćakrze, zwanej Baindava Cakra, która z kolei jest źródłem wszystkich następnych fal wibracji, czyli wszystkich 36 tattw, a faktycznie całego wszechświata. Baindava Cakra, mająca formę trójkąta, składa się z trzech matryk (mātṛkā), tzn. paśyantī, madhyamā i vaikharī. Nazywa się ją „Baindava”, gdyż powstaje ona z Bindu – dającego początek, czyli czwartego bindu, które w rzeczywistości jest przecież agregatem trzech wspomnianych wyżej matryk, znanym też jako Sadāśiva lub Paramātmā.
Baindava, która jest ćakrą najbardziej wewnętrzną, wytwarza tzw. Navayoni-ćakrę, składającą się z dziewięciu trójkątów, o których powiedzieliśmy wyżej. Dziewięć elementów tej ćakry, czyli dziewięć joni to: (1-2) Dharma i Adharma, (3-6) Ᾱtmā, Antarātmā, Paramātmā i Jñānātmā, (7-8) Jīva i przedmiot (grāhya) i (9) Prawdziwe Poznanie (pramā). Ta dziewięcioraka ćakra jest zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie czystą świadomością (Cit=caitanyakalā) i Szczęśliwością (Ᾱnanda) i jest przejawem lub raczej modyfikacją Pełni Jaźni (pūrṇāhamtā) i jest wolna od ograniczeń Czasu, Przestrzeni i Formy. Baindava Cakra jest wewnętrzna, a NavaYoni Cakra jest w stosunku do niej zewnętrzna. Trzeba też pamiętać o tym, że Navayoni została utworzona wyłącznie z matryki vaikhari.
Navayoni Cakra przekształca się w dziewięć ćakr:
1) Trailokyamohana,
2) Sarvāśāparipūraka,
3) Sarvasaṁkṣobhaṇa,
4) Sarvasaubhāgyadāyaka,
5) Sarvārthasādhaka,
6) Sarvarogahara,
7) Sarvarakṣākara,
8) Sarvasiddhiprada,
9) Sarvānandamaya.
Ich ekwiwalencjami są odpowiednio:
1) potrójna Bhūpura,
2) lotos 16-płatkowy,
3) lotos 8-płatkowy,
4) wielokąt o 14 bokach,
5-6) dwa wielokąty o 10 bokach (wewnętrzny i zewnętrzny),
7) ośmiokąt,
8) trójkąt
9) Najwyższy Punkt, czyli Bindu.
Baindava, czyli ćakra najbardziej wewnętrzna, odpowiada Mahābindu, które stanowi ekwilibrium Śiwy i Śakti. Trójkąt ten nosi nazwę Ambikā i znajduje się wewnątrz ośmiokąta. Jego trzy boki składają się z 15 samogłosek (od „a” do „am”), a jego centrum to głoska „ah”. Jego bóstwa naczelne to Kameśvara i Kameśvarī (tzn. prakāśa i vimarśa, czyli Śiwa i Śakti), które zasiadają na tronie Sadāśiv(y), czyli Mahābindu.
(ii) Tematem drugiego rozdziału jest praktykowanie mantry (Mantra Saṁketa). Wszystkie ćakry, opisane w pierwszym rozdziale mają swoje bóstwa naczelne, a mantra jest w rzeczywistości „promieniem świadomości” (cinmarīci). Nazywa się ją mantrą ze względu na jej moc ratowania (trāṇa) duszy, która nad nią medytuje. Podaje się tutaj nazwy dziewięciu widji (vidyā) oraz wylicza się ich njasy (nyāsa), usytuowane w ludzkim ciele. Mantra Saṁketa jest sześcioraka, tzn. : bhāvārtha, sampradāyārtha, nigarbhārtha, kaulikārtha, sarvarahasyārtha, i mahātattvārtha. Wszystkie one zostały szczegółowo opisane.
(iii) Rozdział trzeci, jak już powiedziano, omawia praktykowanie pudźi (Pūja Saṁketa). Twierdzi się, że Pūja, czyli oddawanie czci, czy też wielbienie Bogini jest trzech rodzajów, czyli a) Parā, b) Parāparā i c) Aparā. Pierwsza, Parāpūja to Najwyższe Poznanie, polegające na urzeczywistnieniu najwyższej jedności, to znaczy tożsamości z Parama Śiwą. Druga ma naturę mieszaną, będąc częściowo rytuałem (karma), a częściowo poznaniem (jñāna) i polega na wycofaniu (przy pomocy medytacji, bhāvanā) zewnętrznych ćakr do niezróżnicowanego, wewnętrznego światła. Jest to faktycznie stopniowa eliminacja aktywności, zmierzająca do jedności poznania. Trzecia i najniższa forma wielbienia Bogini jest związana z zewnętrznymi ćakrami, āvaraṇ(ą) etc. Rozpoczyna się ona od sfery najbardziej zewnętrznej, czyli od kwadratu (caturasra) i stopniowo dociera do sfery centralnej, czyli Baindava-cakr(y). Innymi słowy jest to wielbienie całej Śrī Ćakry, wraz ze wszystkimi sadana(mi), dvāra(mi), deva(mi) etc. Jest to czysty rytuał i ograniczony jest do świata zróżnicowanego.
[W tekście wkomponowana jest jeszcze ilustracja Śrī Ćakry]
[1] Vidyā, czczona przez Manu składała się z 18 liter; ta, którą czcili Candra i Kubera, z 22liter. W niektórych miejscach zamiast imion Indry i Agni wymienia się imiona Nandi i Viṣṇu. spotyka się też inne, niewielkie różnice, dotyczące imion etc.
[2] Tripura-Rahasya powiada, że Kāma zjednał sobie Boginię, powiększając przez to chwałę czczonej przez siebie Widji (Vidyā).
[3] Upaniszad Bhavṛcha omawia Kādi, Hādi i Sādi-widje w związku z Śāmbhavῑ-widją, reprezentującą Najwyższą moc Boską.
[4] Por. Dīpikā, str. 11.
[5] Opublikowane w KashmirSanskrit Series.
[6] Wspomniane w Dīpikā, str. 38, 78, 79 i 135. Dzieło napisane zostało w formie karik.